هنر به‌عنوان حافظه تاریخی و هویت ملی

یکی از اصلی‌ترین کارکردهای هنر در تاب‌آوری فرهنگی ایران، نقش آن در ثبت و انتقال حافظه تاریخی است.

متونی مانند شاهنامه فردوسی نمونه‌ای بارز از هنری است که توانسته روح مقاومت و هویت ایرانی را در برابر تهاجمات سیاسی و فرهنگی حفظ کند. ادبیات و هنرهای روایی ایران همچون شعر حافظ، سعدی و مولوی پلی میان گذشته و حال ایجاد کرده‌اند که به نسل‌های مختلف اجازه داده است ارزش‌های اصیل فرهنگی را در ناخودآگاه جمعی خود حفظ کنند. موسیقی سنتی نیز با دستگاه‌های خود که سرشار از نمادهای عرفانی و معنوی است، بخش دیگری از حافظه جمعی را تقویت می‌کند.

در شرایطی که استعمار، جهانی‌سازی یا بحران‌های داخلی می‌توانند هویت فرهنگی را تهدید کنند، هنر به‌عنوان زبان مشترک ملی، توانایی بازسازی اعتماد به نفس جمعی و ارتقای تاب‌آوری فرهنگی را دارد.

نقش هنر در همبستگی اجتماعی و سرمایه فرهنگی

تاب‌آوری فرهنگی نیازمند پیوندهای اجتماعی و همبستگی جمعی است.

هنر در ایران همواره بسترساز این همبستگی بوده است.

بعبارت دیگر تاب آوری فرهنگی در سطح فردی معنای آنچنانی ندارد.

آیین‌های نمایشی مانند تعزیه یا نقالی، به‌جز جنبه‌های هنری، کارکرد اجتماعی مهمی در گردهم‌آوردن مردم و ایجاد شبکه‌های حمایتی داشته‌اند. هنرهای دستی همچون قالی‌بافی، سفالگری یا نگارگری نیز نه‌تنها مهارت‌های فردی را ارتقا داده‌اند، بلکه به‌عنوان سرمایه فرهنگی به انسجام اجتماعی کمک کرده‌اند. وقتی جامعه‌ای در بحران قرار می‌گیرد، هنر می‌تواند به‌عنوان مکانیزمی برای کاهش فشارهای روانی و ایجاد همدلی عمل کند؛ برای مثال شعر و موسیقی محلی در مناطق آسیب‌دیده از بلایای طبیعی، نقشی درمانگر و امیدبخش ایفا می‌کند.

هنر و بازآفرینی فرهنگ در مواجهه با مدرنیته

مدرنیته و جهانی‌سازی، چالش‌های عمیقی برای فرهنگ‌های بومی به‌وجود آورده‌اند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. بااین‌حال، هنر ایرانی توانسته است با پذیرش عناصر مدرن و در عین حال حفظ اصالت خود، فرآیند بازآفرینی فرهنگی را رقم بزند. در سینما، کارگردانان بزرگ  ایرانی با بهره‌گیری از زبان جهانی فیلم، روایت‌های اصیل ایرانی را به جهان معرفی کرده‌اند و این خود نوعی تاب‌آوری فرهنگی محسوب می‌شود. در عرصه موسیقی، ترکیب موسیقی سنتی با سازهای مدرن نمونه‌ای از سازگاری فرهنگی است که هم به حفظ اصالت کمک کرده و هم با ذائقه جهانی هماهنگ شده است.

بنظر میرسد هنر در ایران  هم حافظ سنت است و هم ابزاری پویا برای بازسازی و بازتعریف فرهنگ است.

هنر به‌عنوان ابزار روان‌درمانی و بازسازی فردی

از منظر روان‌شناختی، هنر نقشی درمانگر در تاب‌آوری فردی و جمعی دارد. در شرایط بحران‌های اجتماعی همچون جنگ، زلزله یا بیماری‌های فراگیر، هنر توانسته به کاهش آسیب‌های روانی و افزایش امید کمک کند. در ایران، پس از جنگ تحمیلی، هنرهای تجسمی و ادبیات دفاع مقدس به‌عنوان راهی برای بازنمایی درد و رنج و همزمان تلطیف آن‌ها مورد استفاده قرار گرفتند.

نقاشی، موسیقی و شعر، بستری برای تخلیه هیجانی و بازسازی روانی فراهم کردند. هنر درمانی (Art Therapy) امروز به‌عنوان یکی از مؤثرترین روش‌ها برای تقویت تاب‌آوری فردی مورد توجه پژوهشگران و درمانگران است.

از آنجا که تاب‌آوری فردی زیرساخت تاب‌آوری فرهنگی است، نقش هنر در ایجاد امید، معنا و انگیزه در افراد جامعه را می‌توان یکی از کلیدی‌ترین عوامل تداوم فرهنگ ایرانی دانست.

هنر در آیین‌ها و میراث ناملموس فرهنگی ایران

ایران سرزمین آیین‌ها و جشن‌های متنوع است؛ آیین‌هایی که هنر در آن‌ها نقشی جدایی‌ناپذیر دارد و خود به تقویت تاب‌آوری فرهنگی کمک می‌کند. جشن نوروز، یلدا، محرم و سایر آیین‌ها، مجموعه‌ای از عناصر هنری شامل موسیقی، شعر، نقاشی، خوراکی‌های سنتی و پوشش را در خود جای داده‌اند.

این آیین‌ها به‌عنوان میراث ناملموس فرهنگی، راهی برای انتقال ارزش‌ها به نسل‌های بعد و حفظ انسجام اجتماعی هستند. هنگامی که یک جامعه با بحران مواجه می‌شود، بازگشت به آیین‌ها و نمادهای هنری می‌تواند به بازیابی حس ثبات و امنیت کمک کند. برای نمونه، آیین‌های موسیقی درمانی در برخی مناطق ایران پس از بلایای طبیعی، توانسته‌اند امید و انرژی تازه‌ای به مردم بدهند.

جایگاه هنر در تاب‌آوری فرهنگی ایران، جایگاهی بنیادین و چندلایه است. هنر هم به‌عنوان حافظ هویت و حافظه تاریخی، هم به‌عنوان عامل همبستگی اجتماعی، و هم به‌عنوان ابزاری برای بازسازی روانی و بازآفرینی فرهنگی عمل می‌کند. بررسی نمونه‌های تاریخی و معاصر نشان می‌دهد که بدون هنر، تاب‌آوری فرهنگی ایران در برابر بحران‌ها و فشارهای مدرن بسیار آسیب‌پذیرتر می‌بود.

در شرایط کنونی که تغییرات جهانی، فناوری‌های نوین و چالش‌های اجتماعی سرعت یافته‌اند، نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر بر روی هنر به‌عنوان یک سرمایه فرهنگی و اجتماعی بیش از پیش احساس می‌شود. حمایت از هنرهای سنتی، توسعه هنرهای مدرن با محتوای بومی، و تقویت پیوند میان هنر و آموزش می‌تواند تاب‌آوری فرهنگی ایران را در مسیر آینده تضمین کند.

دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری در پایان تاکید میکند که هنر در ایران تنها بازتاب زیبایی و ابزار بقا، امید و استمرار فرهنگی است؛ ابزاری که می‌تواند در مسیر توسعه پایدار و ارتقای تاب‌آوری فرهنگی نقش کلیدی ایفا نماید.