توانبخشی و مددکاری اجتماعی گروه‌های خاص و افراد دارای نیازهای ویژه

خاطره اکبری
روانشناس و نویسنده کتاب راه سلامتی

توانبخشی و مددکاری اجتماعی از مهم‌ترین حوزه‌هایی هستند که به حمایت از گروه‌های خاص و افراد دارای نیازهای ویژه می‌پردازند در هر جامعه‌ای گروه‌هایی وجود دارند که به دلایل جسمی، روانی، اجتماعی یا اقتصادی قادر به زندگی مستقل و حضور فعال در اجتماع نیستند.
این افراد برای بازگشت به زندگی عادی و دستیابی به حقوق انسانی خود نیازمند حمایت‌های گسترده هستند.
توانبخشی به معنای بازگرداندن فرد به بالاترین سطح ممکن از توانایی جسمی، روانی و اجتماعی است و مددکاری اجتماعی فرآیندی است که در آن متخصصان با استفاده از دانش، مهارت و ارزش‌های انسانی تلاش می‌کنند شرایط زیست فرد را بهبود بخشند ترکیب این دو حوزه می‌تواند تأثیر عمیقی بر زندگی گروه‌های آسیب‌پذیر داشته باشد.


مفهوم توانبخشی

توانبخشی به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که با هدف بازگرداندن فرد به جامعه و ارتقای کیفیت زندگی او صورت می‌گیرد.
این اقدامات می‌تواند شامل درمان‌های پزشکی، آموزش‌های روانشناختی، مشاوره‌های اجتماعی، توانبخشی حرفه‌ای و ایجاد فرصت‌های شغلی باشد.
توانبخشی تنها محدود به درمان فیزیکی یا پزشکی نیست بلکه رویکردی جامع دارد که همه ابعاد وجودی انسان را در نظر می‌گیرد.
به عبارت دیگر، توانبخشی فرایندی است که می‌کوشد استقلال فرد را افزایش دهد، کرامت انسانی او را حفظ کند و زمینه‌های مشارکت اجتماعی او را فراهم آورد.

نقش مددکاری اجتماعی در توانبخشی

مددکاری اجتماعی رشته‌ای است که بر اساس ارزش‌های انسانی همچون احترام، عدالت اجتماعی و همبستگی بنا شده است.
مددکاران اجتماعی نقش کلیدی در فرآیند توانبخشی دارند زیرا علاوه بر توجه به مشکلات فردی، شرایط خانوادگی، اقتصادی و فرهنگی مراجعان را نیز بررسی می‌کنند.
آنان با بهره‌گیری از روش‌های مختلف مانند کار موردی، کار با گروه، فعالیت‌های اجتماعی و دفاع از حقوق افراد تلاش می‌کنند تا موانع اجتماعی برطرف شود و افراد بتوانند به صورت کامل در جامعه حضور داشته باشند.
مددکاری اجتماعی پلی است میان فرد و منابع اجتماعی، و بدون این حمایت‌ها فرایند توانبخشی ناقص خواهد بود.

گروه‌های خاص نیازمند توانبخشی و مددکاری اجتماعی

یکی از مهم‌ترین گروه‌هایی که نیازمند توانبخشی هستند افراد دارای معلولیت جسمی، ذهنی یا حسی می‌باشند.
این افراد علاوه بر مشکلات پزشکی با موانع اجتماعی و نگرش‌های تبعیض‌آمیز نیز مواجه‌اند.
آموزش‌های ویژه، دسترسی به فناوری‌های کمکی، ایجاد محیط‌های بدون مانع و تغییر نگرش جامعه از جمله اقداماتی است که در این زمینه اهمیت دارد.

کودکان در معرض آسیب مانند کودکان بی‌سرپرست، بدسرپرست، کودکان کار و خیابانی نیز نیازمند حمایت‌های گسترده هستند.
این کودکان به دلیل شرایط نامطلوب خانوادگی یا اجتماعی فرصت رشد طبیعی را از دست داده‌اند و برای ورود دوباره به مسیر زندگی سالم به مراقبت‌های اجتماعی، آموزشی و روانی نیاز دارند.

سالمندان گروه دیگری هستند که با افزایش سن با مشکلات جسمی، بیماری‌های مزمن، تنهایی و احساس بی‌ارزشی مواجه می‌شوند.
توانبخشی سالمندان تنها در حوزه جسمانی خلاصه نمی‌شود بلکه حمایت‌های روانی و اجتماعی برای کاهش انزوا و افزایش نشاط زندگی ضروری است.

بازماندگان اعتیاد و سوء مصرف مواد نیز به شدت به توانبخشی نیاز دارند. ترک اعتیاد بدون حمایت روانی و اجتماعی پایدار نمی‌ماند.
مددکاران اجتماعی در این حوزه نقش مهمی در بازتوانی، مشاوره شغلی و بازگشت فرد به خانواده و جامعه ایفا می‌کنند.

قربانیان خشونت خانگی، جنگ‌ها، حوادث طبیعی و پناهندگان از دیگر گروه‌هایی هستند که در معرض آسیب‌های جدی جسمی و روحی قرار دارند.
توانبخشی این افراد اغلب پیچیده‌تر است زیرا شامل درمان آسیب‌های روانی، بازسازی اعتماد به نفس و ایجاد حس امنیت در محیط اجتماعی می‌شود.

زندانیان و افرادی که از زندان آزاد شده‌اند نیز نیازمند حمایت اجتماعی هستند.
برچسب‌های منفی جامعه اغلب مانع از بازگشت آنان به زندگی عادی می‌شود.
در اینجا مددکاری اجتماعی می‌تواند با ایجاد فرصت‌های شغلی، آموزش‌های اجتماعی و حمایت از خانواده‌ها نقش مؤثری ایفا کند.

افراد مبتلا به بیماری‌های روانی مزمن مانند اسکیزوفرنی یا افسردگی شدید نیز در جامعه با مشکلات زیادی مواجه هستند.
آنان نه تنها به درمان پزشکی نیاز دارند بلکه برای سازگاری با محیط اجتماعی، یافتن شغل و حفظ ارتباطات انسانی به مددکاری اجتماعی نیازمندند.



نیازهای ویژه و رویکردهای جامع

مفهوم نیازهای ویژه گسترده است و تنها به معلولیت محدود نمی‌شود.
هر فردی که به دلیل شرایط خاص نتواند مانند دیگران در جامعه زندگی کند، دارای نیاز ویژه محسوب می‌شود.
برای پاسخگویی به این نیازها باید رویکردی جامع اتخاذ شود. آموزش فراگیر، محیط‌های کاری بدون تبعیض، دسترسی به فناوری‌های یاریگر، مشاوره‌های تخصصی و حمایت‌های روانی همه بخشی از این رویکرد هستند.
همچنین باید نگرش جامعه نسبت به افراد دارای نیازهای ویژه تغییر یابد تا آنان به عنوان شهروندان برابر شناخته شوند.


مدل‌ها و رویکردهای توانبخشی

مدل‌های توانبخشی متنوع‌اند. مدل پزشکی بیشتر بر درمان بیماری‌ها و مشکلات جسمی تأکید دارد، در حالی که مدل اجتماعی به موانع محیطی و نگرش‌های اجتماعی می‌پردازد.
مدل زیستی-روانی-اجتماعی ترکیبی از این دو دیدگاه است و امروزه به عنوان یک رویکرد جامع شناخته می‌شود.
توانبخشی مبتنی بر جامعه نیز یکی از مؤثرترین روش‌هاست زیرا بر ظرفیت‌های محلی و مشارکت اجتماعی تأکید دارد.
در سال‌های اخیر رویکردهای حقوق‌محور نیز اهمیت یافته‌اند که بر اساس آن افراد دارای نیازهای ویژه به عنوان صاحبان حق شناخته می‌شوند نه دریافت‌کنندگان کمک.

با وجود تلاش‌های گسترده، توانبخشی و مددکاری اجتماعی با چالش‌های زیادی روبه‌روست.
کمبود منابع مالی و انسانی یکی از موانع اصلی است. بسیاری از کشورها بودجه کافی برای توسعه خدمات توانبخشی ندارند.
stigma یا انگ اجتماعی نیز یکی از مشکلات جدی است که مانع مشارکت افراد دارای نیازهای ویژه می‌شود. علاوه بر این، نبود قوانین حمایتی کافی یا ضعف در اجرای قوانین موجود نیز روند توانبخشی را دشوار می‌کند.
گاهی نیز هماهنگی بین نهادهای مختلف به‌خوبی انجام نمی‌شود و همین امر باعث اتلاف منابع و کاهش کیفیت خدمات می‌شود.

در کشورهای مختلف برنامه‌های موفقی برای توانبخشی اجرا شده است. برای مثال، توانبخشی مبتنی بر جامعه در برخی کشورها توانسته با استفاده از ظرفیت‌های محلی زندگی معلولان را بهبود بخشد. سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان جهانی بهداشت و یونیسف نیز برنامه‌های گسترده‌ای برای حمایت از کودکان و افراد دارای معلولیت اجرا کرده‌اند. در ایران نیز سازمان بهزیستی و بسیاری از نهادهای مردمی در حوزه حمایت از سالمندان، کودکان بی‌سرپرست و معتادان بهبود یافته فعالیت‌های گسترده‌ای دارند.

با پیشرفت فناوری و افزایش آگاهی اجتماعی، چشم‌انداز توانبخشی و مددکاری اجتماعی روشن‌تر از گذشته است.
استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، رباتیک و تجهیزات کمک‌حرکتی می‌تواند کیفیت زندگی افراد دارای نیازهای ویژه را بهبود دهد.
همچنین سیاست‌های جهانی مانند کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت و اهداف توسعه پایدار سازمان ملل بر ضرورت توانبخشی و حمایت اجتماعی تأکید دارند.
آینده این حوزه نیازمند رویکردی فرهنگی، علمی و مشارکتی است تا بتواند عدالت اجتماعی و برابری را برای همه افراد جامعه تضمین کند.

توانبخشی و مددکاری اجتماعی فرایندهایی حیاتی برای حمایت از گروه‌های خاص و افراد دارای نیازهای ویژه هستند.
این اقدامات نه تنها به بهبود کیفیت زندگی افراد کمک می‌کنند بلکه باعث تقویت انسجام اجتماعی و توسعه پایدار جامعه نیز می‌شوند.
بدون شک هیچ جامعه‌ای نمی‌تواند به توسعه واقعی دست یابد مگر آنکه حقوق و کرامت افراد آسیب‌پذیر خود را به رسمیت بشناسد.
این نویسنده خانه تاب آوری در خاتمه تاکید کرده است توانبخشی، پلی است میان فرد و جامعه، و مددکاری اجتماعی ابزاری است برای ایجاد این پل. در نهایت، وظیفه همه ماست که با تغییر نگرش‌ها، حمایت از سیاست‌های فراگیر و افزایش همبستگی اجتماعی، شرایطی فراهم کنیم که همه انسان‌ها بتوانند با عزت، استقلال و امید در جامعه زندگی کنند.