رسانه، تاب‌آوری و تعاملات اجتماعی:
تحلیلی جامع از نقش رسانه‌ها در تقویت توانمندی‌ها و ارتباطات اجتماعی
رسانه‌ها در جهان امروز نقشی بسیار فراتر از انتقال اخبار و اطلاعات ایفا می‌کنند.
آنها به عنوان بستری حیاتی برای شکل‌دهی فرهنگ، ارزش‌ها و تعاملات انسانی شناخته شده‌اند.
خاطره اکبری
روانشناس و کارشناس سلامت
پیشرفت‌های سریع فناوری‌های دیجیتال و گسترش شبکه‌های اجتماعی باعث شده‌اند رسانه‌ها مستقیماً بر ساختارهای اجتماعی، رفتاری و روانی ما تأثیرگذار باشند.
تاب آوری، توانایی فرد و جامعه در مقابله با چالش‌ها و بحران‌ها، به عنوان یک ویژگی کلیدی در دنیای پیچیده و پرتلاطم امروز، بیش از پیش اهمیت یافته است.
در این زمینه، رسانه‌ها می‌توانند یا به عنوان نیروهای تقویت‌کننده و یا به عنوان موانعی در مسیر تاب‌آوری عمل کنند.
بررسی رابطه میان رسانه، تاب‌آوری و تعاملات اجتماعی کمک می‌کند تا نقش مثبت و سازنده رسانه‌ها در بازسازی و ارتقای سلامت روان و اجتماعی جوامع بهتر فهمیده شود.
تاب‌آوری اجتماعی، مفهومی چندبعدی است که فراتر از تاب‌آوری فردی به بررسی ظرفیت‌های جمعی در مدیریت بحران‌ها می‌پردازد.
جوامع تاب‌آور قادرند خود را به سرعت با تغییرات منفی انطباق دهند و شرایط را به نفع خود بازسازی کنند.
این ویژگی شامل عوامل متعددی مانند سرمایه‌های اجتماعی، اعتماد متقابل، انسجام اجتماعی و دسترسی به منابع اطلاعاتی است که یکی از مهم‌ترین کانال‌های انتقال و دسترسی اطلاعات، رسانه‌ها هستند.
رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی دقیق، آموزش عمومی و برقراری گفتمان‌های سازنده به ارتقای این سرمایه‌های اجتماعی کمک می‌کنند.
علاوه بر این، رسانه‌ها زمینه‌ساز ایجاد حس تعلق و هویت جمعی می‌شوند و امنیت روانی را از طریق کاهش احساس انزوا و موارد مشابه افزایش می‌دهند.
پژوهش‌های متعدد نشان داده‌اند که جوامعی که به رسانه‌های خود دسترسی گسترده‌تر و آزاد دارند، در مواجهه با بحران‌ها تاب‌آوری بیشتری از خود نشان می‌دهند، چرا که اطلاعات درست موجب تصمیم‌گیری آگاهانه و کاهش استرس می‌شود.
علاوه بر آن، رسانه‌ها با ارائه داستان‌ها و نمونه‌های موفق از افراد و گروه‌های تاب‌آور، می‌توانند الگوهای رفتاری مثبت را ترویج دهند و جامعه را به اعتماد به نفس و توانمندی برای مقابله با بحران‌ها مجهز کنند.
رسانه‌ها از ابعاد مختلف بر تاب‌آوری اجتماعی تأثیرگذارند.
در شرایط اضطراری مانند بلایای طبیعی، جنگ‌ها یا بحران‌های اقتصادی، نقش رسانه‌ها در کاهش نابسامانی‌های روانی و اجتماعی غیرقابل انکار است.
خبررسانی دقیق، آموزش‌هایی برای مواجهه عملی با بحران، ایجاد ارتباط میان نهادهای امدادی و مردم، و تشویق به همکاری‌های جمعی از جمله اقدامات رسانه‌ای در این راستا هستند. شبکه‌های اجتماعی نیز به عنوان ابزارهای نوین این فرآیند عمل می‌کنند.
این شبکه‌ها نه تنها امکان ارتباط فوری و گسترده میان افراد را فراهم می‌کنند، بلکه با تشکیل گروه‌ها و کانال‌های تخصصی، ظرفیت آموزش و حمایت روانی آنلاین را ارتقا داده‌اند.
اما باید توجه داشت که رسانه‌ها در صورت مدیریت نامناسب یا انتشار نادرست اطلاعات، تهدیدی جدی برای تاب‌آوری‌اند. شایعات، اطلاعات غلط و اخبار ترس‌زا می‌توانند به شدت اضطراب و سردرگمی در جامعه را افزایش دهند و به کاهش توان مقابله و اعتماد عمومی بیانجامند.
بدین ترتیب، مسئولیت رسانه‌ها در احراز صحت اطلاعات و ارتقای سواد رسانه‌ای مخاطبان حیاتی است.
آموزش عموم افراد برای تمییز دادن اطلاعات معتبر از جعلی و افزایش آگاهی درباره اثرات روانی رسانه‌ها، از جمله راهکارهای کلیدی در گذر از این چالش‌هاست.
تعاملات اجتماعی، به عنوان هسته مرکزی زندگی فردی و جمعی، از طریق رسانه‌ها دچار دگرگونی‌های اساسی شده است.
رسانه‌ها، به ویژه رسانه‌های اجتماعی، نه تنها مرزهای جغرافیایی را برداشته‌اند بلکه نوع و کیفیت روابط میان افراد را نیز متحول ساخته‌اند.
این تغییر می‌تواند هم فرصت‌هایی بی‌سابقه برای ایجاد ارتباطات فراگیر و افزایش همبستگی باشد و هم چالش‌هایی مانند انزوای مخاطب در فضای مجازی و کاهش ارتباطات رو در رو را به همراه داشته باشد. برقراری یک تعامل اجتماعی سالم نیازمند کنترل و مدیریت این فضا است.
رسانه‌ها با فراهم کردن بسترهایی برای گفت‌وگوهای میان فرهنگی، تجارب متنوع و تبادل نظرات گوناگون، می‌توانند صلح اجتماعی را تقویت کرده و تنش‌های اجتماعی را به حداقل برسانند.
ایجاد گروه‌های حمایتی آنلاین، انجمن‌های تخصصی و فضای گفتگوهای سازنده نمونه‌هایی از تأثیر مثبت رسانه‌ها در تعاملات اجتماعی است.
از سوی دیگر، رسانه‌ها مسئولیت دارند که از انتشار محتوایی که موجب قطبی‌سازی، نفرت‌پراکنی یا تقویت تعصبات می‌شود جلوگیری کنند تا سلامت تعاملات اجتماعی حفظ شود.
بحران جهانی پاندمی کووید-۱۹ نمونه‌ای بارز از اهمیت نقش رسانه‌ها در مرور و مدیریت بحران‌های اجتماعی بود.
این بیماری، تهدیدی مشترک با ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی ایجاد کرد که نیازمند تاب‌آوری و همکاری گسترده مردم و نهادهای مختلف بود.
رسانه‌ها در این شرایط، زمینه‌ساز اطلاع‌رسانی صحیح درباره راه‌های پیشگیری، درمان و واکسیناسیون شدند و کمک کردند تا حجم اضطراب ناشی از ناآگاهی و شایعات کاهش یابد.
از طریق برنامه‌های آموزشی و گفتمانی، احساس مسئولیت اجتماعی ترویج شد و مشارکت‌های مردمی بارزتر گردید.
در عین حال، نقش رسانه‌های اجتماعی در ایجاد گروه‌های حمایتی روانی و فراهم آوردن فرصت اشتراک تجربیات افراد از جنبه‌ای دیگر اهمیت داشت.
این تعاملات مجازی توانستند خلأهای ارتباطی ناشی از قرنطینه و فاصله‌گذاری اجتماعی را جبران کنند و حس همبستگی اجتماعی را تقویت نمایند.
با این وجود، چالش‌های مربوط به کنترل اطلاعات غلط و مقابله با انتشار شایعات نیز به وضوح نمایان شد و ضرورت ارتقای سواد رسانه‌ای و چارچوب‌های قانونی برای نظارت بر محتوا را در سطح جهانی برجسته ساخت.
در پایان، می‌توان به طور قاطع گفت که رسانه‌ها یکی از ارکان بنیادین در شکل‌دهی تاب‌آوری اجتماعی و ارتقای تعاملات اجتماعی هستند.
برای بهره‌برداری بهینه از ظرفیت رسانه‌ها در این حوزه، باید ضمن تقویت سواد رسانه‌ای در سطح جامعه، به ارتقای کیفیت و مسئولیت‌پذیری تولید محتوای رسانه‌ای توجه ویژه داشت.
رسانه‌ها باید فرصت ایجاد گفت‌وگوهای فراگیر، احترام به نظرات مختلف و ارائه اطلاعات دقیق و شفاف را فراهم سازند.
توسعه همکاری‌های بین‌بخشی میان رسانه‌ها، نظام آموزشی، نهادهای حکومتی و متخصصان روانشناسی و جامعه‌شناسی می‌تواند به طراحی راهکارهای اثرگذار برای استفاده از رسانه‌ها در افزایش تاب آوری اجتماعی کمک کند.
آموزش مهارت‌های روانی، اجتماعی و رسانه‌ای به طور مستمر و گسترده، حمایت از رسانه‌های مستقل و توسعه فناوری‌های نوین ارتباطی در کنار تمرکز بر اخلاق حرفه‌ای، مسیر رسیدن به یک جامعه تاب‌آور و توانمند را هموار خواهد کرد.
در عصر اطلاعات و ارتباطات، رسانه‌ها می‌توانند به جایگاه محوری برای بهبود سلامت روانی و تقویت تعاملات انسانی دست یابند و نقش خود را به عنوان نیرویی سازنده و همیار در مقابل بحران‌های فردی و جمعی ایفا کنند.
