تاب آوری در جوامع محلی به معنای توانایی آن‌ها در مقابله، تحمل، و بازیابی سریع از بحران‌ها و مخاطرات مختلف محیطی و اجتماعی است.

تاب‌آوری مشروط به عوامل مختلفی از جمله آمادگی، آگاهی، منابع مالی و اجتماعی، همکاری‌های درون‌جامعه‌ای و نهادهای حمایتی است. علاوه بر این، آموزش تاب‌آوری نقش کلیدی در افزایش ظرفیت جوامع محلی برای مواجهه با بلایا و کاهش آسیب‌پذیری آن‌ها دارد.

نرگس زمانی مدرس و پژوهشگر تاب آوری

نخستین قدم در آموزش تاب‌آوری، افزایش آگاهی و دانش مردم نسبت به مخاطرات محیطی است.

مطالعات نشان داده‌اند که عدم آگاهی درباره زلزله و سایر بلایا باعث کاهش تاب‌آوری در جامعه می‌شود؛ بنابراین آموزش جامع، مستمر و متناسب با فرهنگ و شرایط محلی ضروری است. این آموزش‌ها شامل نحوه پیشگیری، آمادگی برای رویدادهای ناگهانی، نحوه رفتار در بحران و بازیابی پس از آن می‌شود.

علاوه بر دانش محیطی، افزایش سرمایه اجتماعی میان اعضای جامعه از طریق آموزش ایجاد حس همدلی، مشارکت و همبستگی بسیار مؤثر است.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کمبود سرمایه اجتماعی، از جمله نداشتن همکاری، اختلافات قومی و قبیله‌ای، تأثیر منفی مستقیم بر تاب‌آوری جوامع محلی دارد. به همین دلیل، آموزش‌هایی که منجر به تقویت روابط متقابل و افزایش مسئولیت‌پذیری جمعی می‌شوند، از عناصر مهم تاب‌آوری محلی هستند.

در جوامع روستایی که عمدتاً از اقتصاد کشاورزی و معیشت وابسته به منابع طبیعی بهره می‌برند، **تنوع‌بخشی اقتصادی و افزایش امنیت معیشتی از طریق آموزش‌های هدفمند تاب‌آوری مؤثر است. برای مثال، راهبردهای مقابله با خشکسالی باید مبتنی بر تنوع‌بخشی فعالیت‌های اقتصادی غیرزراعی و مدیریت بهینه منابع آب باشد که آموزش آن‌ها به کشاورزان و روستاییان امکان بهره‌گیری بهتر از منابع را فراهم می‌کند.از سوی دیگر، تاب‌آوری در مناطق شهری و روستاها نیازمند آموزش برنامه‌ریزی انرژی و مدیریت منابع طبیعی نیز هست.

تاب‌آوری انرژی به خودی خود عاملی مهم در افزایش ظرفیت مقابله با حوادث طبیعی است و آموزش در این حوزه شامل موضوعاتی چون بهینه‌سازی مصرف انرژی، ذخیره‌سازی، و آگاهی‌های محیط زیستی است.
همچنین در سکونتگاه‌های روستایی، تعلیم اصول ساخت‌وساز مقاوم و استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در مدیریت مخاطرات، به افزایش تاب‌آوری کمک می‌کند.

یکی از نکات کلیدی در آموزش تاب‌آوری، تأکید بر مدیریت بحران با رویکرد اجتماعی و مشارکتی است.
مردم باید به‌عنوان بازیگران اصلی مدیریت بحران شناخته شوند و آموزش‌ها باید به تقویت دانش‌افزایی جامعه، یادگیری اجتماعی و تقویت حافظه اجتماعی بپردازند که شامل به اشتراک گذاشتن تجربیات موفق و شکست‌ها در مواجهه با حوادث است. این امر به جوامع محلی کمک می‌کند تا راهکارهای بومی و مؤثر در مواجهه با مخاطرات را توسعه دهند.

از نظر روانی و اجتماعی، آموزش تاب‌آوری باید به موضوعات حمایت روانی-اجتماعی، افزایش تعاملات مثبت و کاهش تنش‌های پس از بحران بپردازد تا از پیامدهای منفی مانند اختلالات روانی، خشونت و انزوای اجتماعی جلوگیری شود.
در این زمینه، بهره‌گیری از روانشناسان اجتماعی و تقویت روحیه همدلی و اعتماد بین افراد جامعه بسیار مهم است.

درآموزش تاب‌آوری باید مبتنی بر فرایند یادگیری مستمر، منابع بومی، و تطبیق با شرایط محلی باشد. توجه به اقتضائات فرهنگی، اقتصادی و جغرافیایی جوامع محلی جزو ضرورت‌هاست تا آموزش‌ها کاربردی و مؤثر واقع شوند. سازمان‌های دولتی و نهادهای محلی باید با همکاری بخش خصوصی و جوامع محلی، در قالب برنامه‌های عملیاتی و مانورها اقدام به ارتقاء تاب‌آوری نمایند.

آموزش تاب‌آوری در جوامع محلی باید تلفیقی از افزایش آگاهی محیطی، توسعه سرمایه اجتماعی، بهبود معیشت، مدیریت انرژی و منابع، یادگیری اجتماعی و حمایت روانی-اجتماعی باشد. این فرآیند چندبعدی می‌تواند موجب افزایش توانمندی جوامع در مقابله با بحران‌ها و حرکت به سوی توسعه پایدار و ایمن شود. در این مسیر همکاری بین دولت، نهادهای محلی و خود جوامع نقش کلیدی ایفا می‌کند تا تاب‌آوری به شکل واقعی و پایدار شکل گیرد.

ابعاد آموزشی تاب‌آوری در جوامع محلی عبارتند از مجموعه‌ای از عوامل و مهارت‌ها که توانمندی جوامع را برای مقابله، تطبیق و بازیابی از بحران‌ها و مخاطرات طبیعی ارتقاء می‌بخشد.

این ابعاد آموزشی نقش مهمی در کاهش آسیب‌پذیری جوامع در برابر بلایا دارد و می‌تواند ساختار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مدیریتی جوامع را تقویت کند.

اولین بعد آموزش تاب‌آوری، آموزش دانش مخاطرات و ریسک‌ها است. در این بخش، افراد جامعه با نوع مخاطراتی که ممکن است با آن مواجه شوند، مانند خشکسالی، زلزله یا سیل، آشنا شده و به شناخت خوبی از شرایط بحران و علل وقوع آن‌ها دست می‌یابند. این آموزش‌ها پایه‌ای برای یادگیری واکنش‌های مناسب و پیشگیری از خطرات بعدی فراهم می‌کند.

بعد دوم، توانمندسازی مهارت‌های فردی و اجتماعی در مواجهه با بحران‌ها است. این بعد شامل آموزش مهارت‌هایی مانند مدیریت استرس، حفظ آرامش، همکاری گروهی، و ظرفیت حل مسئله می‌شود. توانمندسازی در این زمینه به افزایش سرمایه اجتماعی و تقویت همبستگی میان اعضای جامعه کمک می‌کند؛ امری که در پژوهش‌ها به عنوان عاملی کلیدی در تاب‌آوری جوامع روستایی و شهری شناسایی شده است.

بعد سوم به آموزش مدیریت و حکمرانی محلی اختصاص دارد.
در این بعد جوامع محلی نحوه سازماندهی، تصمیم‌گیری و پاسخگویی در شرایط بحران آموزش داده می‌شود. این آموزش‌ها نقش کلیدی در بهره‌گیری به‌موقع از منابع، هماهنگی میان نهادهای مختلف و افزایش مسئولیت‌پذیری نهادهای محلی دارد که موجب ارتقاء تاب‌آوری می‌شود.

بعد چهارم، آموزش مهارت‌های فنی و زیرساختی شامل آشنایی با روش‌های مقاوم‌سازی بناها، به‌کارگیری فناوری‌های نوین مانند GIS در مدیریت بحران، و آموزش استفاده از تجهیزات ایمنی و امدادرسانی است. این آموزش‌ها به بهبود زیرساخت‌ها و کاهش آسیب‌های فیزیکی در هنگام بلایا کمک می‌کند.

بعد پنجم، آموزش اقتصادی و مالی در ابعاد تاب‌آوری ضروری است. این آموزش‌ها شامل توسعه مهارت‌های کسب درآمد غیرکشاورزی، مدیریت مالی و بهره‌برداری از اعتبارات، بیمه‌ها و حمایت‌های مالی پس از وقوع بحران می‌گردد که باعث حفظ پایداری اقتصادی خانواده‌ها در مواجهه با مخاطرات می‌شود.

بعد ششم، آموزش فرهنگی و اجتماعی است که به حفظ و تقویت ارزش‌ها، سنت‌ها و هویت اجتماعی جامعه می‌پردازد. آموزش‌هایی که موجب افزایش مشارکت اجتماعی، همدلی و همبستگی در جامعه می‌شود از طریق تقویت سرمایه اجتماعی، تاب‌آوری روانی و اجتماعی جوامع را افزایش می‌دهد.

بعد هفتم، آموزش سلامت روانی و روانشناسی بحران به اعضای جامعه کمک می‌کند تا پیامدهای روانی بلایا مانند استرس، اضطراب و افسردگی را کاهش دهند و توان بازیابی روانی بعد از بحران را افزایش دهند. این آموزش‌ها موجب ایجاد حس همدلی و حمایت اجتماعی در شرایط بحرانی می‌شود.

بعد هشتم به اجرای تمرینات و مانورهای عملی آموزش تاب‌آوری اختصاص دارد. آموزش‌هایی که همراه با شبیه‌سازی‌ها و تمرین‌های موضعی اجرا می‌شوند، آمادگی عملی جامعه را افزایش داده و واکنش‌ها را در شرایط واقعی بهبود می‌بخشند. این روش کاربردی‌ترین نوع آموزش است که یادگیری را پایدارتر و موثرتر می‌کند.

آموزش‌های تاب‌آوری باید به صورت چندبعدی و جامع اجرا شوند تا ابعاد زیرساختی، انسانی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی تاب‌آوری جوامع به طور همزمان تقویت گردد.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که تقویت این ابعاد در کنار هم می‌تواند به بهبود انطباق‌پذیری، کاهش آسیب‌پذیری و به حداقل رساندن خسارات در مواجهه با مشکلات طبیعی و بحران‌های مختلف کمک شایانی نماید.